نیاز های تغذیه ای گیاهان، تا حد زیادی، تحت تاثیر عوامل محیطی و شرایط حاکم بر محیط رشد آنها قرار دارد. بنابراین، یک برنامه تغذیه ای بهینه متکی بر انواع نهاده های شیمیایی و آلی، می بایست با در نظر گرفتن و توجه به عوامل محیطی، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و پارامتر های اقلیمی همچون درجه حرارت و میزان بارندگی تنظیم شود.

بر اساس تعریف ارایه شده در دانشنامه بریتانیکا، درختکاری به علم کشت و مدیریت درختان، درختچه و گیاهان چوبی، به ویژه با اهدف سایه اندازی و تزئین، اطلاق می گردد. این علم که در برگیرنده روش های تکثیر، نهال کاری، هرس، کود دهی، کنترل آفات، شناسایی تنش ها، حذف و نیز جا به جایی درختان به منظور حفظ ارزش های زینتی آنها است، دارای تفاوت های آشکاری با علوم کشاورزی و باغبانی می باشد.

در درختکاری، عمدتا، سلامت یک گیاه مستقل و انفرادی در مرکز توجه قرار دارد. در مقابل، در کشاورزی و باغبانی، به نیاز های فیزیولوژیکی گروهی از گیاهان توجه می شود. مدیریت درختان در فضا های سبز شهری نیز بسیار متفاوت با درختکاری در شرایط طبیعی دنبال می شود. به عبارت دیگر، تمایز شرایط حاکم بر محیط های شهری با شرایط طبیعی، عامل اصلی به کارگیری نگرش های متفاوت در مدیریت تغذیه درختان فضای سبز، در مقایسه با موضوعات مشابه در کشاورزی و باغبانی می باشد.

خاک های شهری، به عنوان اصلی ترین منبع تامین کننده عناصر غذایی، دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که به شکلی مستقیم بر نیاز های تغذیه ای درختان فضای سبز تاثیر می گذارد. در چنین محیط هایی، درختان معمولا در حجم های محدودی از خاک کاشته شده اند و غالبا در معرض دوره های طولانی مدت خشکی قرار می گیرند. وزن مخصوص ظاهری بالای خاک های متراکم شهری، موجب کاهش تهویه و ضریب آبگذری پروفیل خاک شده و متعاقبا باعث اختلال در انتقال عناصر غذایی به ریشه درختان می شود. هوادیدگی جدول ها و سایر مصالح ساختمانی حاوی کلسیم و نیز استفاده از نمک ها به منظور انجماد زدایی خیابان و جاده ها در فصول سرد، موجب افزایش pH خاک های شهری و بروز کمبود برخی از عناصر غذایی، به ویژه ریز مغذی ها می شود. توسعه شهری، از طریق افزایش درجه حرارت و کاهش رطوبت، بر خرد اقلیم منطقه نیز تاثیر گذار است و باعث بالا نگاه داشتن متابولسیم درختان فضای سبز می شود. درختان در محیط های شهری همچنین، در معرض آلودگی های ناشی از اگزوز ماشین ها و شهرک های صنعتی بوده و پاره ای از تنش های به خصوص، مانند جراحت های مکانیکی و سایه اندازی ساختمان های مرتفع را متحمل می شوند.

پیش از تنظیم و پیاده سازی برنامه کودی برای درختان فضای سبز و به منظور اثربخشی توصیه های کودی، لازم است تا نسبت به رفع تنش های موجود در خاک های شهری اقدام شود. در این راستا، می توان از انواع اصلاح کننده های خاک آلی و غیر آلی مانند قطعات درشت چوب، خاک اره، سنگریزه و نیز پومایس، جهت افزایش تخلخل خاک های متراکم استفاده بعمل آورد. کاربرد گرانول های سولفات نیز به منظور تعدیل pH خاک های شهری پیشنهاد شده است. همانطور که ذکر شد، تنش خشکی یکی از اصلی ترین عوامل محدود کننده رشد درختان در فضا های سبز شهری است. در این رابطه، توجه به نیاز آبی درختان و تامین صحیح آن در مفید واقع شدن کود دهی، تاثیر به سزایی دارد. چرا که کمبود رطوبت در خاک، جذب عناصر غذایی توسط سیستم ریشه درختان را محدود می سازد. کنترل رشد علف های هرز با هدف جلوگیری از تبخیر و تعرق بیش از حد نیز در حفظ رطوبت در خاک و افزایش کارایی برنامه کودی تاثیر گذار است.

به نظر چنین می رسد، که اصول کلی کود دهی درختان فضای سبز با مفاهیم کلیدی کود دهی در کشاورزی و باغبانی، هم پوشانی دارد. به طور مثال، منابع مختلف بر اهمیت آزمون های خاک و گیاه به عنوان اساس توصیه های کودی برای درختان در فضا های سبز شهری تاکید داشته اند. از طرفی، رعایت اصول 4R Nutrient Stewardship نیز در مدیریت بهینه تغدیه درختان فضای سبز ضروری است. با این حال، اهداف مورد نظر در کود دهی درختان فضای سبز در مغایرت با اهداف اصلی کود دهی در بخش کشاورزی می باشد. در رابطه با درختان در فضا های سبز شهری، کود دهی عمدتا به منظور رفع مشکلات مربوط به کمبود عناصر غذایی، افزایش ارزش های زینتی درختان و همینطور افزایش مقاوت آنها نسبت به شرایط نامطلوب محیطی صورت می پذیرد. در مقابل، در بخش کشاورزی، کود دهی غالبا در جهت افزایش رشد سبزینگی، افزایش زیست توده و یا افزایش رشد زایشی به منظور تولید غذای بیشتر انجام می شود. در ادامه به برخی از رویکرد ها در کود دهی درختان فضای سبز که با راهکار های شناخته شده در کشاورزی و باغبانی متفاوت می باشد، اشاره شده است.

کمبود عنصر غذایی نیتروژن، مشابه به سامانه های کشاورزی، اصلی ترین عامل تغذیه ای محدود کننده رشد درختان فضای سبز می باشد. در مقابل، و در تضاد با زیست بوم های کشاورزی، کمبود عناصر پر مصرف فسفر و پتاسیم به ندرت در درختان فضای سبز بروز می یابد. بر این اساس، عمده کود های استفاده شده در توصیه کودی برای درختان فضای سبز، شامل کود های تک عنصری می باشد که به منظور تامین نیتروژن مورد نیاز درختان به خاک اضافه می شود. فرمولاسیون های کود های کامل مورد استفاده نیز حاوی مقادیر بیشتر نیتروژن و مقادیر کمتر فسفر و پتاسیم هستند. کود هایی همچون اوره، نیترات کلسیم، نیترات آمونیوم، نیترات سدیم و کود های کامل با فرمولاسیون های 6-8-10، 5-5-10 و 4-6-10 از جمله کود های مورد استفاده در تامین نیاز های تغذیه ای درختان در محیط های شهری می باشد.

به طور کل، تقاضای بخش های کشاورزی و باغبانی برای منابع کودی، بسیار بیشتر از تقاضای فضا های سبز شهری برای اینگونه از نهاده ها است. بیشتر بودن سطح کل اراضی تحت کشت نسبت به مساحت کل پارک ها و فضا های سبز، و همینطور طبیعت متفاوت گیاهان زراعی و درختان مرسوم در فضا های سبز، از جمله دلایل مصرف بیشتر کود ها در بخش های کشاورزی و باغبانی است. به طور مثال، بر اساس اطلاعات ارایه شده در سالنامه آماری شهر تهران، سطح کل اراضی تحت کشت آبی و باغات شهر تهران در سال 1394 برابر با 6079 هکتار بود. در همین سال، مساحت کل پارک ها و فضا های سبز عمومی درختکاری شده در شهر تهران حدودا برابر با 3408 هکتار گزارش شده بود. در سامانه های کشاورزی فشرده، گیاهان مختلف در تناوب با یکدیگر کشت می شوند و لذا، ممکن است بیش از یک محصول در هر سال تولید شود. بنابراین، کود دهی در چندین نوبت در طول سال، امری مرسوم است. در مقابل، کود دهی درختان در فضا های سبز به صورت سالانه و یا هر چند سال یک بار صورت می پذیرد. از طرفی، امکان انتقال مجدد عناصر غذایی از بافت های مسن تر به بافت های جوان در داخل درختان، از نیاز آن ها به جذب عناصر غذایی از خاک می کاهد. گیاهان زراعی در مقابل، تقریبا به طور کامل نیازمند جذب عناصر غذایی جدید از خاک هستند.

چندین رابطه تجربی به منظور محاسبه میزان کود مورد نیاز درختان در فضا های سبز شهری پیشنهاد شده است، که بر خلاف محبوبیت آنها در علم درختکاری، از کاربرد چندانی در بخش کشاورزی برخوردار نیستند. بر اساس روش Beilman، مقدار (بر حسب پوند) کود کامل 6-8-10 مورد نیاز یک درخت، از مجموع ارتفاع آن (بر حسب فوت)، فاصله افقی دور ترین برگ با تنه درخت (بر حسب فوت) و نیز محیط تنه درخت (بر حسب اینچ) بدست می آید. به طور مثال، میزان کود مورد نیاز برای یک درخت با ارتفاع 80 فوت، فاصله افقی 60 فوت بین دورترین برگ و تنه درخت و نیز تنه ای با محیط 125 اینچ، برابر با 265 پوند خواهد بود. در روشی دیگر، مقدار حدود 2 پوند کود کامل به ازای هر اینچ از قطر تنه درخت، به خاک اضافه می شود.

بارز ترین تفاوت ها بین کود دهی درختان فضای سبز و محصولات زراعی، در روش های مورد استفاده در مصرف کود ها نمایان می شود. بر خلاف محصولات زراعی، که پخش یکنواخت منابع کودی در سطح خاک مورد نظر است، به علت وجود فاصله های قابل توجه بین درختان در فضا های سبز، کود دهی به صورت متمرکز و در گودال هایی نزدیک به تنه درخت انجا می پذیرد. تزریق مستقیم محلول های غذایی به تنه درخت و نیز برگ پاشی از جمله دیگر راه های رفع نیاز های تغذیه درختان در محیط های شهری است. کود دهی درختان نیز عمدتا در فصول بهار و پاییز، که میزان بارندگی ها برای جذب عناصر غذایی مطلوب است، توصیه می شود. به طور کل، از کود دهی دیر هنگام و در اواخر تابستان پرهیز می شود. چرا که تولید بافت های جوان که مقاوت لازم برای فصل سرد پیش رو را دارا نیستند، موجب سرمازدگی و خسارت به درختان می شود.

در آخر، می توان نتیجه گرفت که مفاهیم اساسی کود دهی درختان در فضا های سبز شهری، مشابه به اصول کلی مصرف کود ها در بخش های کشاورزی و باغبانی است. منبع مناسب کودی می بایست با توجه به کمبود های گزارش شده در آزمون های خاک و گیاه، با میزان مناسب، در جا و زمان مناسب در اختیار درخت قرار گیرد. در کود دهی درختان فضای سبز، لازم است تا به شرایط منحصر به فرد حاکم بر آن ها توجه داشت و برنامه های بهینه تغذیه ای را با در نظر گرفتن هدف اصلی از کود دهی، عوامل اقلیمی، نیاز آبی، نوع درختان، ابزار موجود و هزینه ها تنطیم کرد.

منابع

سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات. 1394. سالنامه آماری شهر تهران. تهران. ایران.

Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2014, December 17). Arboriculture. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/science/arboriculture

Watkins, J.R. 1998. Fertilization and Woody Plant Nutrition in the Context of the Urban Forest (Master’s thesis, Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia). Retrieved from https://vtechworks.lib.vt.edu/handle/10919/37175

Smethurst, P. J. (2010). Forest fertilization: trends in knowledge and practice compared to agriculture. Plant and Soil, 335(1), 83-100.

Maine Department  of Agriculture, Conservation and Forestry. (2000). Fertilizing urban trees. Retrieved March 11, 2021, from https://www.maine.gov/dacf/mfs/forest_health/misc/fertilizing_urban_trees.htm