دامنه تغییرات مقدار مواد آلی (SOM) در خاک های مختلف بسیار متغیر و از کمتر 1 در صد تا بیش از 90 درصد (Muck soils) است. با آنکه در منابع متعدد در رابطه با فواید مقادیر بالای ماده آلی بحث شده است، به نظر می رسد که افزایش بیش از حد آن قابلیت تولید زراعی را با محدودیت هایی روبرو می سازد.

مواد آلی به عنوان اصلی ترین منبع انرژی برای فعالیت های زیستی موجودات خاکزی شناخته می شود و وجود آن عامل تمایز بین گرد و خاک (Dirt) و خاک حاصلخیز (Soil) است. تقویت فعالیت زیستی در حضور ماده آلی موجب فعال سازی چرخه های بیوژئوشیمیایی می شود که در افزایش دسترسی گیاه به عناصر غذایی ضروری دارای نقش های کلیدی است. اما تقویت قدرت زیستی به صورت انتخابی عمل نمی کند و افزایش جمعیت ریزجانداران مفید به موازات افزایش پاتوژن های گیاهی صورت می پذیرد. از طرفی افزایش میزان SOM می تواند رشد گیاهان نا مطلوب و علف های هرز را نیز تحریک کند.

سطوح بالای مواد آلی معمولا با مقادیر بالای عناصر غذایی در خاک همراه است. بنابراین افزایش بیش از حد آن می تواند مواد مغذی مانند فسفات را به یک آلودگر تبدیل کند. از طرف دیگر تحرک برخی از عناصر ضروری کم مصرف همچون Zn، Cu و Mn در خاک های حاوی مقادیر بالای ماده آلی محدود می شود. کاهش دسترسی زیستی عناصر در چنین خاک هایی به تشکیل شدن کمپلکس های آلی نا محلول با وزن مولکولی بالا نسبت داده می شود.

تاثیر ماده آلی بر خصوصیات فیزیکی خاک مانند نفوذپذیری و ظرفیت نگه داری آب از جمله کلیدی ترین نقش های آن محسوب می شود. مواد آلی با ایجاد اتصال بین ذرات خاک به عنوان یک عامل سیمانی عمل کرده و باعث افزایش خاکدانگی و بهبود ساختمان خاک می شود. با این حال مطالعات نشان داده است که محدوده تاثیرات مواد آلی در پایداری ساختمان خاک بین 4-0 درصد است و با افزایش بیشتر از آن تاثیر محسوسی در ثبات ساختمانی مشاهده نمی شود. علاوه بر آن، مقادیر بیش از 10 درصد ماده آلی موجب تشکیل خاکدانه های کوچک با وزن مخصوص ظاهری کم می شود که مقاومت چندانی در برابر عوامل فرساینده ندارد.

با توجه به موارد بحث شده می توان نتیجه گرفت که به منظور دستیابی به حداکثر عملکرد، مقدار ماده آلی در خاک های زراعی باید در سطحی مطلوب نگاه داشته شود. اکثر منابع دامنه ای از 6-1 درصد را برای مقدار بهینه ماده آلی در خاک های تحت کشت متصور شده است. با عنایت به آنکه اکثر خاک های کشور ایران دارای مقدار ماده آلی کمتر از 1 درصد است پیشنهاد می شود تا روش های به کار گرفته شده و مدیریت های زراعی، افزایش تدریجی SOM را هدف قرار داده و در راستای احیا مجدد خاک در زیست بوم های کشاورزی (Regenerative agriculture) قدم بردارد.

منابع

رفاهی، حسینقلی. (1393). فرسایش آبی و کنترل آن. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

فرحبخش، م. 1395.تقریرات درس شیمی خاک. گروه علوم و مهندسی خاک. دانشگاه تهران.

میر سید حسینی، ح. تقریرات درس حاصلخیزی تکمیلی. گروه علوم و مهندسی خاک. دانشگاه تهران.

Nathan, M. V. (2010, April). Improving Lawn and Landscape Soils. Retrieved January 11, 2021, from https://extension.missouri.edu/g6955